"JAZŁOWIECCY TO UŁANI"
Odznaka 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich.
"Jazłowieccy to Ułani"- o powstaniu i zawartości "Wykazu żołnierzy 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich z lat 1918-1947".
Inspiracją do powstania "Wykazu" była książeczka autorstwa J. Gromnickiego i Zbigniewa Szymerskiego, pt. "Księga grobów Ułanów Jazłowieckich" (Wyd. Rodzina Jazłowiecka, Warszawa, 2005 r.). Zawiera ona biogramy 190 żołnierzy pułku, poległych podczas II wojny światowej i zmarłych po niej na terenie Polski (włączając obszar Lwowa). Jednak na skutek ujawnianych i dostarczanych Rodzinie Jazłowieckiej nowych danych przez rodziny ułanów, ich kolegów i osoby zainteresowane historią pułku i jego żołnierzy, jak też szczególnie jednak kwerend w literaturze i archiwach, po ponad trzyletniej pracy, udało się sporządzić wykaz w jego obecnej postaci zawierający ponad 1900 biogramów Ułanów Jazłowieckich, służących w pułku w latach 1918/1919 od Kubania, Odessy, przez wojnę z Ukraińcami i wojnę bolszewicką roku 1920, okres pokojowy - międzywojenny, wojny z Niemcami w latach 1939-1946, działających w podziemiu w okresie wojennym i powojennym. A także żyjących, poległych i zmarłych w kraju i na emigracji, w różnych częściach świata (Wlk. Brytanii, na kontynencie europejskim, w USA, Kanadzie, Argentynie, Afryce czy Australii). Uzyskane dane pochodzą zarówno - jak wspomniano - od rodzin i kolegów ułanów, po części wywołanych wspomnianą książeczką, lecz również stroną internetową Rodziny Jazłowieckiej poprzedzonymi szeregu publikacjami dotyczącymi kawalerii II RP, w tym lub szczególnie 14. Pułkowi Ułanów Jazłowieckich. Zawarte w biogramach wykazu dane są też wynikiem kwerend w literaturze (publikacje - książki, czasopisma i biuletyny pułkowe i kawaleryjskie, krajowe i "londyńskie") jak też w archiwach, głównie Kół Pułkowych działających po II wojnie światowej w Londynie, Wrocławiu i Warszawie (obecnie w archiwum Rodziny Jazłowieckiej, w jej zbiorach oraz w Archiwum Akt Nowych). Po części pochodzą też z archiwum Instytutu Sikorskiego w Londynie. Niestety wobec przedłużającej się okresowo niedostępności, z częściowym pominięciem zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie, co jednak jest obecnie uzupełniane.
Dane o żołnierzach pułku zawarte są w notach biograficznych o objętości od 4/5 wierszy do około 1 strony, obejmujących (w miarę możliwości): daty i miejsca urodzenia i śmierci, przebieg służby wojskowej w okresach wojen i pokoju, stopnie wojskowe, pełnione funkcje, ważniejsze zaszłości i wydarzenia z ich życiorysów wojskowych i cywilnych. Nie wymieniając w tym miejscu szczegółowo (zostały wymienione w wykazach na wstępie do wykazu) wykorzystanych źródeł, wspomnieć tylko można że kwerendą z literatury objętych zostało 15 publikacji (książek), tyleż czasopism, ponad 20 wspomnień i relacji pozostających w rękopisach głównie z archiwum Rodziny Jazłowieckiej (lecz i in.), ponadto wspomniane biuletyny krajowe i zagraniczne. Cennym źródłem były listy żołnierzy pułku z lat 1918/1919 autorstwa podoficerów pułku służących w nim od jego powstania, Witolda Wilhelmi i Jerzego Lisickiego, ponadto listy członków Koła Oficerów 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich z lat 1930-tych, Kół Pułkowych we Wrocławiu, Warszawie i Londynie, Rodziny Jazłowieckiej, ofiar na vota pułkowe do Częstochowy i Szymanowa, i in.
Jak wspomniano w archiwach CAW i Instytutu Sikorskiego w Londynie znajdują się - wykorzystane tylko w niewielkim stopniu z powodu długiej niedostępności, a obecnie trudności w wykorzystywaniu, cenne dane osobowe dotyczące głównie oficerów pułku, jak karty przebiegu służby, deklaracje członkowskie Koła Pułkowego, częściowo rozkazy pułkowe, zachowane mimo zniszczeń (bombardowania i in.) w 1939 roku. W tym drugim, obszerna dokumentacja dotycząca 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich w Wlk. Brytanii ( Szkocji).
Nie udało się uzyskać danych dotyczących znacznej większości szeregowych żołnierzy pułku z lat 1920/1930-tych,wobec nie zachowania odpowiednich dokumentów kancelarii pułku i innych instytucji (Komisji Uzupełnień), jak też pełnych spisów żołnierzy Oddziałów Leśnych 14. Pułku Ułanów Lwowskiej Armii Krajowej. Nazwiska tych ostatnich zostały ustalone więc tylko częściowo na podstawie opracowań J. Węgierskiego i in. oraz informacji kolegów. Wykaz obejmuje więc dane dotyczące ponad 500 oficerów i chorążych oraz niemal tyluż podoficerów pułku. Nie uwzględnia niestety jednak pełnych danych, m. in. stopni wszystkich ułanów i podoficerów z lat 1818/1819/1920-tych z Osady Jazłowieckiej, co do których brak danych. Ponadto szeregowych i zapewne niektórych podoficerów służących w pułku w latach 1930 - tych i w roku 1939 wobec nie zachowania pełnych wykazów poborowych i odchodzących po odbyciu służby. Zawiera natomiast biogramy w liczbie ok. 900 dotyczące szeregowych żołnierzy, które udało się ustalić. Ponadto w publikowanych źródłach (Dzieje Ułanów Jazłowieckich, Londyn., 1988 i u T. Polaka), znajdują się nazwiska około 1000 oficerów, podoficerów i szeregowych ułanów pułku pancernego UJ w Szkocji a lat 1940-tych, jak też jego żołnierzy walczących następnie w 1 Dywizji Pancernej (pośród nich 12-tu odznaczonych zostało VM, kilkudziesięciu KW) na kontynencie europejskim, bez bliższych danych, które w miarę możności wykorzystano w biogramach lub załączono w formie aneksu.
Według literatury przedmiotu, pułk w latach 1918/1919 liczył zapewne 293 "szable" (tj. konnych ułanów) a po uzupełnieniach 530 szabel i karabinów (tj. żołnierzy konnych i pieszych). Natomiast w wojnie 1920 roku z bolszewikami pułk liczył od 600 do 800 "szabel" i "karabinów", przy czym ilość jego żołnierzy, na skutek strat w poległych i rannych spadała do 200 a nawet 120 "szabel"! Taki też tj. liczący około 800 żołnierzy (oraz może określone służby) był stan pułku w 1939 roku i w takim w takim stanie osobowym, znanym z "Ordre de bataile" i szeregu publikacji oraz relacji, wyruszył na wojnę 1939 roku, przy czym dołączyła do niego w trakcie kampanii wojennej pewna, nie wielka liczba oficerów i szeregowych, ochotników i rozbitków. Nie do końca określona liczba odpadła zaś z powodu zgonów, ran czy zagubienia. Należy podkreślić że nie odnotowano (mimo różnorodnego składu narodowościowego) dezercji z szeregów pułku co świadczy najlepiej o atmosferze w nim panującej i związkach z nim jego żołnierzy, także Ukraińców czy Żydów.
Po przebiciu się do Warszawy we wrześniu 1939 roku pułk liczył 14 oficerów, 29 podoficerów i 388 szeregowych ułanów. W kampanii wojennej 1939 roku poległo co najmniej 193 żołnierzy pułku w tym 9 oficerów, 26 podoficerów i 160 szeregowych, przy czym udało się w wykazie odtworzyć nazwiska 105 pośród nich. (Orderem VM odznaczonych zostało co najmniej 29 żołnierzy, zaś 45 KW). Ponadto liczbę poległych 4 - 7 żołnierzy Szwadronu Marszowego, walczącego w Galicji Wschodniej w rejonie Źółkwi i in. W wojnie 1919 roku z Ukraińcami poległo 3 Ułanów Jazłowieckich (1 oficer, 2 ułanów), w 1920 roku (11 oficerów, 80 podoficerów i szeregowych) zaś odznaczonych VM za te wojny zostało 84 ułanów. W walkach z Niemcami w Akcji Burza pod Lwowem poległo 21 ułanów Oddziałów Leśnych 14 Pułku UJ. Natomiast podczas pobytu pułku w Szkocji zginęło w wypadkach lub zmarło 11 żołnierzy pułku, zaś we Francji, Belgii i Niemczech w ramach 1 Dywizji Pancernej, której pułk udzielił ponad 200 swoich żołnierzy, poległo 9 oficerów, 26 podoficerów i 158 szeregowych ułanów (12 odznaczonych zostało orderem VM, liczni KW). Zamordowanych w obozach i więzieniach niemieckich zostało 21 ułanów, natomiast w więzieniach i łagrach sowieckich, w Kozielsku i Charkowie, oraz zmarłych "na osiedleniu", jak też w więzieniach UB zostało 51 Ułanów Jazłowieckich (głównie oficerów i podoficerów). Zamordowanych przez UPA i policję ukraińską we Lwowie i okolicy zostało co najmniej 5 żołnierzy szwadronów leśnych 14. Pułku UJ Lwowskiej Armii Krajowej, a 21 poległo w walkach z Niemcami o wyzwolenie Lwowa. Znaczną część ich nazwisk znaleźć można w biogramach lecz również zamieszczono w formie aneksów. Należy mieć nadzieję że "Wykaz" przyczyni się do uzupełnienia a może niekiedy skorygowania tych danych.
W wykazie zawarte zostały oczywiście także nazwiska ułanów którzy przeżyli II wojnę światową w Polsce, niekiedy walcząc w ramach AK i in., spędzili wojnę w obozach jenieckich lub w szeregach Pułku Pancernego w Szkocji i powrócili do kraju po II wojnie światowej, oraz zmarłych po wojnie. Jak również tych, którzy zdecydowali się na pozostanie na emigracji i w ogromnej większości zmarli w różnych krajach i na kontynentach, w Wlk. Brytanii, Francji, Afryce, Argentynie, Australii, Kanadzie czy USA. Wśród życiorysów siłą rzeczy w wykazie skróconych lecz obejmujących najważniejsze dane z okresów służby wojskowej, lecz także po części ważniejsze wydarzenia i losy z ich życiorysów "cywilnych" znaleźć można szereg niezmiernie ciekawych, niekiedy wręcz sensacyjnych. Dotyczą one zarówno osób o znacznych karierach wojskowych, w stopniach generałów, pułkowników i innych wyższych oficerów, pełniących ważne funkcje sztabowe i dowódcze w pułku i innych jednostkach i instytucjach WP. Ponadto sprawujące funkcje cywilne - ministerialne i inne. Znajdujemy wśród nich dwu komandorów i paru oficerów Marynarki Wojennej, kilku lotników, wyróżnionych w walkach i odznaczonych żołnierzy 1 Dywizji Pancernej gen. Maczka i II Korpusu gen. Andersa, nie mówiąc o licznych oficerach, wspaniałych podoficerach i szeregowych ułanach walczących w wojnach lat 1918/1919, 1920, 1939 - do końca II wojny światowej. Wielu zostało odznaczonych VM i KW, choć czyny i postawa wielu nie została wyróżniona. A także pełniących służbę w okresie pokoju, mających wybitne osiągnięcia szkoleniowe, sportowe czy reprezentując pułk podczas ważnych uroczystości państwowych, a następnie dokonujących czynów wprost bohaterskich na placu boju, jak np. chorąży Bolesław Gadzin, nazywany "Ojcem Żołnierzy", czy chorąży - felczer Władysław Gwoździński, zwany "Aniołkiem", ratujący życie rannych żołnierzy (obaj odznaczeni zostali Krzyżami Orderu VM), lub kapelani pułku, jak ks. Michał Lewandowski, kapelan pułku w 1939 r. (odzn. KW), czy Ojciec Bik w Wlk. Brytanii. Ponadto żołnierzy podziemia antyniemieckiego("cichociemnych" i innych jednostek AK), antykomunistycznego (w WiN, "Warta" i in.), działających we Lwowie i jego okolicach, jak też po wojnie, na terenie Polski. W tym szereg kobiet i bardzo młodych ludzi, którzy przypłacili często swoją działalność i walkę życiem, pobytem w łagrach i więzieniach, szczególnie NKWD i PRL.
Szczególna wdzięczność należy się tym osobom, żołnierzom pułku jak i członkom ich rodzin, którzy zadbali o utrwalenie, nie tylko dla historii tego pułku i jego żołnierzy lecz dla historii Jazdy Polskiej, czy wręcz dla historii Polski w tym jej fragmencie, czynów wojennych i dokonań pokojowych Ułanów Jazłowieckich w formie publikacji, relacji i opracowań. W tym szczególnie członków Kół Pułkowych, Rodziny Jazłowieckiej i innych osób przez przechowanie, zabezpieczenie i przekazanie do archiwów dokumentów dotyczących działań pułku jako całości czy poszczególnych osób.
Na koniec należy prosić wszystkich, którzy zapoznają się z "Wykazem" o zgłaszanie swoich uwag, uzupełnień i propozycji pod adresem wydawcy i autorów poszczególnych informacji i całości, dla jego uzupełnienia, może w perspektywie jego wydania w formie publikacji.
Warszawa, 2017 r. Jan Gromnicki
(Fot. odznaki pułkowej ze zbiorów Fundacji na Rzecz Tradycji Jazdy Polskiej. Tekst przysłany do Fundacji umieszczony został w wersji oryginalnej - K. Skowrońska)